Czerw trutowy – pozyskiwanie, skład chemiczny, działanie lecznicze, zastosowanie

Czerw trutowy to kolejne stadia rozwojowe trutni (męskich osobników pszczół): jaja, larwy, przedpoczwarki i poczwarki. Ponieważ larwy i młode przedpoczwarki trutni stanowią wyjątkowo cenne źródło białka, aminokwasów, węglowodanów, enzymów, hormonów, lipidów, biopierwiastków i witamin, są w wielu regionach świata stosowane jako pokarm i lekarstwo. Czerw trutowy podnosi odporność organizmu, reguluje pracę tarczycy, ochrania tkankę wątrobową, a także działa przeciwmiażdżycowo, adaptogennie, przeciwutleniająco i androgennie.

Ludzie i pszczoły żyją w symbiozie od tysięcy lat. Ich wspólną historię odkrywają m.in. paleolityczne rysunki naskalne z hiszpańskiej jaskini Araña, których wiek datuje się na 7–12 tys. lat. W starożytności produkty pszczele powszechnie ceniono na terenach od Grecji i Egiptu, przez dzisiejszą Rosję i Chiny, aż po Amerykę Łacińską [Prabucki 1999].

Co ciekawe, ludzie zasmakowali nie tylko w miodzie i pyłku kwiatowym, lecz także w pszczelim czerwiu. Dawniej uważano go za eliksir młodości i wykorzystywano na rozmaite sposoby: jedzono go oraz przygotowywano z niego maści, napary i okłady o zdumiewającej mocy uzdrawiania. Praktyki te nowoczesny, cywilizowany świat traktował z przymrużeniem oka… dopóki dzięki badaniom naukowym nie stało się jasne, że czerw to rezerwuar pełnowartościowych protein, kryjący w sobie zdrowie w najczystszej postaci.

Co to jest czerw?

Czerwiem nazywa się kolejne formy polimorficzne stadium rozwojowego pszczoły miodnej: jaja i larwy (czerw otwarty) oraz przedpoczwarki i poczwarki (czerw kryty). Wyróżnia się:

• czerw mateczny – powstają z niego matki pszczele (samice, królowe),
• czerw pszczeli – powstają z niego pszczoły robotnice (samice z uwstecznionymi narządami rozrodczymi),
• czerw trutowy – powstają z niego trutnie (samce).

Czerw rozwija się w komórkach plastra wosku. Aby ułatwić sobie zadanie, pszczoły zasklepiają komórki z czerwiem pszczelim i matecznym wieczkiem prawie płaskim, z trutowym zaś – wieczkiem wypukłym [Wojtacki 1989].

Pozyskiwanie czerwiu trutowego

Zwyczajowo pszczelarze usuwają czerw trutowy z ula, co stanowi biologiczną metodę zapobiegania warrozie, jednej z najcięższych i najtrudniejszych do zwalczenia chorób pszczół [Wilde i Bąk 2002]. Traktowany jak niepotrzebny odpad, czerw trutni nie znajduje przeważnie żadnego zastosowania.

Tymczasem eksperymenty badawcze i stały rozwój wiedzy pszczelarskiej pozwoliły odkryć – a w zasadzie potwierdzić stawiane od lat tezy – że młode trutnie, jeszcze nierozwinięte, pozbawione nóg i puszki głowowej, zawierają bogactwo cennych składników odżywczych.

Początkowo wszystkie postacie czerwiu pszczoły miodnej mają podobny skład chemiczny oraz właściwości biologiczne i terapeutyczne. W miarę rozwoju larw cechy te ulegają jednak zróżnicowaniu. Młoda pszczoła po wylęgnięciu się z jajeczka waży zaledwie 0,11 mg i mierzy 1,6 mm, ale szybko rośnie. Już po pierwszym dniu karmienia jej waga zwiększa się 5-krotnie (do ok. 0,6 mg), po dwóch dniach – 30-krotnie (do ok. 3 mg), a trzeciego dnia – aż 180-krotnie (do ok. 20 mg). Badacze dostrzegli, że ok. 8.–12. dnia rozwoju larwy i przedpoczwarki trutowe są znacznie większe od pszczelich i matecznych (osiągają masę 280–350 mg) oraz, co szczególnie istotne, zawierają więcej białka (13,1%), lipidów (1,1%) i tioli (grup sulfhydrylowych; 0,29%). W konsekwencji w wielu krajach świata zaczęto je pozyskiwać m.in. do produkcji leków i suplementów. Najlepiej nadają się do tego przedpoczwarki trutni w 11.–12. dniu rozwoju, zawierające maksymalną ilość substancji bioaktywnych.

Jako że pozyskiwanie czerwiu trutowego wiąże się z niewielkim obciążeniem dla rodziny pszczelej i jej nie osłabia, a w zamian może przynieść olbrzymie korzyści dla zdrowia człowieka, zainteresowanie tą gałęzią apiterapii stale rośnie [Kędzia i Hołderna-Kędzia 2017].

Przechowywanie czerwiu trutowego

Po wyjęciu z komórek plastra larwy i przedpoczwarki trutni szybko giną, dlatego w ciągu maksymalnie 24 godz. należy poddać je obróbce. Spośród wielu sposobów zabezpieczenia czerwiu trutowego najbardziej popularne są: liofilizowanie (trwałość do 3 lat), mrożenie (w temp. ─18°C czerw może być przechowywany do 10 miesięcy), suszenie, osadzanie na adsorbentach (np. sacharozie, laktozie, glukozie), konserwowanie alkoholem etylowym albo mieszaniną octu winnego z roztworem soli kuchennej i przyprawami, a także zalewanie miodem.

Do miodu dodaje się najczęściej rozdrobniony homogenat czerwiu trutowego. Aby go otrzymać, pozyskany z ula czerw poddaje się procesowi dezintegracji komórek: przemyciu masy komórkowej, lizie komórek (w jej wyniku powstaje homogenat) i oddzieleniu frakcji komórkowych. Po sedymentacji homogenatu w wirówce otrzymuje się surowy ekstrakt (nadsącz) i osad. Surowy ekstrakt, zawierający 76,8% wody i 23,2% suchej masy, może być następnie poddawany kolejnym cyklom obróbki, aż do uzyskania oczekiwanego produktu. Homogenat czerwiu trutowego przygotowany z 11–12-dniowych larw ma mleczną, nieprzezroczystą, gęstą konsystencję o barwie białej, szarej lub żółtawej, specyficzny zapach oraz słodkawy, lekko kwaskowy smak (kwasowość na poziomie 10,30 mval/kg), niekiedy określany jako ściągający. Zakonserwowany miodem i przechowywany w temperaturze 6–12°C (najlepiej w lodówce) homogenat czerwiu trutowego o stężeniu 3–5% zachowuje aktywność biologiczną do 6 miesięcy (dłuższe przechowywanie właściwość tę osłabia). Nie zaleca się dodawania do miodu homogenatu o wyższym stężeniu, np. 10-procentowym, ponieważ skutkuje to szybszym psuciem się mieszanki [Kędzia i Hołderna-Kędzia 2017].

Skład chemiczny czerwiu trutowego

W wyniku licznych analiz naukowcy stwierdzili, że czerw trutowy jest niezwykle bogaty w białko – zawiera go najwięcej spośród wszystkich produktów pszczelich. W czerwiu występują także aminokwasy (w tym egzogenne, niewytwarzane przez organizm człowieka), węglowodany, lipidy, hormony, enzymy, biopierwiastki (szczególnie dużo sodu, potasu, wapnia, magnezu, fosforu, żelaza, magnezu, cynku, miedzi, chromu, jodu, selenu) i witaminy (wysoka zawartość wit. A, B4, B5, D i E).

Tabela 1. Skład chemiczny czerwiu trutowego. Opracowanie własne na podstawie: Kędzia i Hołderna-Kędzia 2017

Grupa związków chemicznych	Zawartość
Białko	42,6–46,4%
Aminokwasy	20 związków, w tym 8,7% aminokwasów wolnych (m.in. tauryna, fosfoseryna) i 15,9% aminokwasów egzogennych, niesyntetyzowanych w organizmie człowieka (treonina, walina, metionina, izoleucyna, leucyna, fenyloalanina, lizyna, histydyna, tryptofan). W największej ilości występują aminokwasy endogenne i niektóre egzogenne:kwas glutaminowy (6,5%)kwas asparginowy (3,6%)leucyna (3,6%)prolina (3,4%)lizyna (2,9%)walina (2,3%)alanina (2,1%)
Węglowodany	ok. 32,3% cukrów redukujących (glukoza, fruktoza)trehaloza
Lipidy	4,8% lipidów: triglicerydy, estry kwasów tłuszczowych, kwasy decenowe (3,3 mg/100 g), wolne kwasy tłuszczowe nasycone (40%, w największej ilości: palmitynowy – 26,3%, stearynowy – 18,3%, mirystynowy – 8,6%), wolne kwasy tłuszczowe jednonienasycone (50%, w największej ilości: oleinowy – 32,3%, palmitoolejowy – 2,4%), wolne kwasy tłuszczowe wielonienasycone (10%, w największej ilości: α-linolenowy – 1,7%, linolowy – 1,4%)0,008% steroli roślinnych (w największej ilości: kampesterol – 5,5 mg/100 g)
Enzymy	DehydrogenazaFosfatazy (alkaliczna, kwaśna)
Hormony	Męskie: testosteron – 0,31 nmol/100 gŻeńskie: estradiol – 677,6 nmol/100 g, prolaktyna – 410 nmol/100 g, progesteron – 51,3 nmol/100 g
Witaminy	Rozpuszczalne w wodzie:B1 (tiamina): 2,3 mg/100 gB2 (ryboflawina): 0,1–3,8 mg/100 gB3 (kwas nikotynowy): 0,3–15,8 mg/100 gB4 (cholina): 44,3–68,1 mg/100 gB5 (kwas pantotenowy): 13,4 mg/100 gB6 (pirydoksyna): 0,2 mg/100 g	Rozpuszczalne w tłuszczach:A (retinol): 0,01–0,05 mg/100 gprowitamina A (β-karoten, ksantofil): 0,03–0,9 mg/100 gE (α-tokoferol): 0,4–1,6 mg/100 gD (kalcyferol): 0,4 mg/100 g
Biopierwiastki	Makroelementy:sód (Na): 41–900 mg/100 gpotas (K): 140–656 mg/100 gwapń (Ca): 47–126 mg/100 gmagnez (Mg): 20–424 mg/100 gfosfor (P): 189–330 mg/100 g	Mikroelementy:żelazo (Fe): 2,4–3,2 mg/100 gmangan (Mn): 0,1–4,4 mg/100 gcynk (Zn): 1,3–6,5 mg/100 gmiedź (Cu): 0,6–2,4 mg/100 gchrom (Cr): 0,3 mg/100 gjod (I): 0,4 mg/100 gbrom (Br): 0,1 mg/100 gnikiel (Ni): 0,07 mg/100 gselen (Se): 0,05 mg/100 g
Inne składniki	Cholesterol (13 mg/100 g)Kwasy żółciowe: litocholowy (130 mg/100 g), dezoksycholowy (135 mg/100 g), urodezoksycholowy (4,3 mg/100 g)Biopteryna

Aktywność biologiczna i działanie prozdrowotne czerwiu trutowego

Ze względu na bogaty skład chemiczny czerw trutowy odznacza się nadzwyczaj wysoką aktywnością biologiczną i wykazuje wszechstronnie korzystny wpływ na organizm. Ta naturalna bomba białkowo-witaminowa skutecznie przeciwdziała procesom starzenia komórkowego i wielu chorobom.

Do ciekawych wniosków na temat leczniczych właściwości czerwiu trutowego doszli naukowcy zagraniczni: Kryłow, Budnikowa, Isidorova, Czerkasowa, Stachman, Vasilenko, Ilieşiu, Gorpinczenko, Pantea, Radu, Sljanov, Foisorceanu, Stangaciu, Hartenstein czy Osincewa. Z przeprowadzonych przez nich badań wynika, że czerw trutowy z powodzeniem znajduje zastosowanie m.in. w psychiatrii, terapiach adaptogennych, leczeniu chorób wątroby, niedoczynności tarczycy, niedożywienia u dzieci, niepłodności u mężczyzn i klimakterium u kobiet, a także w hodowli zwierząt i kosmetyce. Na działanie lecznicze czerwiu trutowego wskazują ponadto cenieni polscy badacze: prof. dr hab. Jerzy Wilde i dr Beata Bąk z Katedry Pszczelnictwa UWM w Olsztynie oraz prof. dr hab. Bogdan Kędzia i mgr Elżbieta Hołderna-Kędzia z Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich UP w Poznaniu.

Czerw trutowy – działanie przeciwmiażdżycowe

Badania nad właściwościami leczniczymi czerwiu trutowego prowadzono już w latach 80., jednak dopiero w początkach XXI w. nabrały one tempa i zdecydowanie większego rozmachu. W 2002 r. Vasilenko dowiódł, że czerw trutowy ma silne działanie przeciwmiażdżycowe (hipolipemiczne), co pozwala wykorzystać go w profilaktyce i terapii m.in. zbyt wysokiego poziomu cholesterolu i trójglicerydów. Testy wykonane na szczurach wykazały, że czerw trutowy zwiększa poziom glikogenu w tkance wątrobowej, dzięki czemu wspiera odnowę komórkową uszkodzonego narządu, zwiększając jego masę i wydolność. Według Radu i Buligescu czerw trutowy sprawdza się w leczeniu przewlekłych chorób wątroby, w tym – schorzeń o podłożu wirusowym. Pacjenci poddani terapii wracali do zdrowia w ciągu 4–6 tygodni.

Czerw trutowy jako środek adaptogenny

Zainspirowany wynikami wcześniejszych badań, zespół naukowców pod kierownictwem Vasilenki kontynuował swoje doświadczenia. Trzy lata później, w 2005 r., badacze odkryli zdolność czerwiu trutowego do zwiększania aktywności leukocytów, czyli białych krwinek, które odpowiadają za odporność nieswoistą. Okazało się wówczas, że czerw trutowy nie tylko uodparnia organizm na działanie szkodliwych bakterii i wirusów, lecz także podnosi jego wytrzymałość fizyczną i psychiczną.

Aby udowodnić działanie adaptogenne tej substancji, Kryłow w 2007 r. poddał szczury testom pływania wysiłkowego. Wyniki były zaskakujące: w miarę karmienia zwierząt liofilizatem czerwiu trutowego ich siła fizyczna rosła. Po 10 dniach eksperymentu szczury pływały o 17%, a po 15 dniach – aż o 38% dłużej! Na tej podstawie wysunięto wniosek, że czerw trutowy może wspomagać sportowców i inne osoby narażone na duży wysiłek fizyczny.

Badanie to ujawniło jeszcze jeden istotny fakt: szczury poddane wysiłkowi fizycznemu i otrzymujące czerw trutowy miały o 20% wyższy poziom kortyzolu we krwi, co świadczy o tym, że czerw działa antystresowo i psychostymulująco, a więc może być korzystny dla osób w stanie obniżonej aktywności psychicznej i wyczerpania intelektualnego.

Do identycznych wniosków doszli Bieljajewa i Safonowskoj, którzy wykazali, że czerw trutowy zwiększa odporność układu nerwowego na negatywny wpływ czynników zewnętrznych. Ci sami naukowcy poszli o krok dalej, dowodząc także, że czerw trutowy wykazuje działanie przeciwutleniające – chroni komórki przed procesami starzenia i wspiera ich odnowę, a zatem jego stosowanie może przynieść pozytywne efekty w gerontologii. Buszczenko i wsp. dowiedli zaś, że u osób w podeszłym wieku przyjmowanie czerwiu trutowego na pół godziny przed posiłkiem już po 2–3 dniach kuracji poprawia aktywność fizyczną i umysłową oraz polepsza apetyt i sen.

Czerw trutowy w chorobach tarczycy

Ważny wkład w badania aktywności biologicznej czerwiu trutowego miała także Czugarowa. Wraz z zespołem naukowców dowiodła, że produkt ten działa tyreotropowo, czyli normalizuje pracę tarczycy i chroni ją przed negatywnymi skutkami wahania poziomu hormonów. Testy pływania wysiłkowego przeprowadzone na szczurach poddanych działaniu trijodotyroniny, hormonu wywołującego niedoczynność tarczycy, wykazały, że zwierzęta otrzymujące czerw trutowy były o 15% silniejsze, a szkodliwe dla tarczycy skutki wysiłku fizycznego były w ich przypadku znacznie łagodniejsze.

Czerw trutowy w chorobach psychicznych

Szeroko zakrojone eksperymenty wykazały korzystny rezultat stosowania czerwiu trutowego również w neurologii, psychologii oraz psychiatrii ogólnej i dziecięcej.

Dobre efekty osiągnięto w testach klinicznych dotyczących leczenia nerwicy neurastenicznej, która objawia się zmęczeniem, zawrotami głowy, drażliwością czy problemami z zasypianiem i koncentracją, a także nerwicy depresyjnej, przejawiającej się trudnościami w kontaktach z ludźmi, lękliwością, zmęczeniem, brakiem łaknienia oraz uczuciem osamotnienia i bezradności. Niezależne zespoły badawcze pod kierownictwem Floristeanu, Medy i Pantei uzyskały identyczne wyniki: po 2–4 miesiącach stosowania czerwiu trutowego choroba ustępowała, a stan pacjentów poprawiał się na tyle, że mogli oni wrócić do normalnego trybu życia. Podobnie pozytywne rezultaty odnotowano w terapii neuroz i depresji u seniorów.

Czerw trutowy okazał się ponadto skuteczny w leczeniu nerwic seksualnych. U mężczyzn jego stosowanie niwelowało zaburzenia erekcji i przedwczesną ejakulację oraz poprawiało pracę jąder i spermatogenezę, u kobiet zaś przywracało prawidłową reakcję na bodźce seksualne oraz eliminowało ból w trakcie stosunku i zaburzenia orgazmu.

Wiele uwagi naukowcy poświęcili możliwości leczenia czerwiem trutowym chorób psychicznych u dzieci. W badaniach klinicznych realizowanych przez Fosziorjanu dowiedziono, że homogenat trutowy efektywnie wspiera terapię opóźnionego rozwoju umysłowego i neuropsychomotorycznego. Po 2 miesiącach podawania dzieciom czerwiu trutowego zaobserwowano poprawę wymowy, lepszą pamięć i koncentrację, prawidłową kontrolę zwieraczy oraz zmniejszenie chwiejności psychomotorycznej i niezborności ruchów. Obserwacje prowadzone przez Ardeleanu wykazały z kolei, że po terapii czerwiem trutowym u dzieci ustępowały problemy w postaci nocnego moczenia i niekontrolowania zwieraczy na tle nerwicowym. Zdaniem Czerkasowej czerw trutowy pomaga również w walce z dziecięcą depresją. Naukowcy stwierdzili przy tym, że może być on stosowany nawet u dzieci poniżej 1. roku życia – bez ryzyka wystąpienia skutków ubocznych.

Czerw trutowy a leczenie niepłodności u mężczyzn

Jak już wspomniano, czerw trutowy stymuluje pracę układu nerwowego, a dzięki temu łagodzi nerwice seksualne, odpowiedzialne m.in. za problemy z ejakulacją i orgazmem. Jedno z badań Kryłowa pozwoliło dowieść, że wykazuje on także działanie adrogenne i stymuluje wytwarzanie testosteronu, w związku z czym może skutecznie wspierać leczenie zaburzeń seksualnych u mężczyzn.

Istotne okazały się też badania kliniczne, które prowadzili Gorpiczenko i wsp. Naukowcy dowiedli bowiem, że przyjmowanie czerwiu trutowego zwiększa liczbę, żywotność i ruchliwość plemników, a zarazem redukuje częstość występowania ich patologicznych form (uszkodzenia główki, ogonka lub części środkowej). Testy przeprowadzone na grupie bezpłodnych mężczyzn wykazały, że ci, którzy nie przyjmowali czerwiu trutowego, mieli zaledwie 11% szans na zapłodnienie, a u pacjentów poddanych terapii wynosiły one aż 46%!

Czerw trutowy w leczeniu objawów przekwitania

Z Ardeleanu, Czuchraj i Pantea, badający wpływ czerwiu trutowego na kobiety w wieku 42–58 lat, zauważyli, że łagodzi on nieprzyjemne objawy klimakterium. U leczonych czerwiem pacjentek już po 2–3 miesiącach zwiększyła się odporność (również psychiczna) oraz ustąpiły zaburzenia neurowegetatywne: trudności z pamięcią i koncentracją, osłabienie sprawności fizycznej i intelektualnej, skłonność do depresji. Natomiast typowe objawy menopauzy, czyli uczucie gorąca, przyspieszenie rytmu serca i oddechu, nadmierne pocenie się, bóle i zawroty głowy, zaburzenia pokarmowe, ogólne osłabienie, rozdrażnienie, nerwice i stany depresyjne, mijały już w pierwszych dniach terapii.

Czerw trutowy a ciąża

Dr Agata Kabała-Dzik, analityk kliniczny z Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, postanowiła z kolei sprawdzić, jak stosowanie czerwiu trutowego wpływa na płód. Okazało się, że substancja ta działa osłonowo, chroniąc płód przed embriotoksycznym działaniem substancji szkodliwych: tetrachlorku węgla i kwasu acetylosalicylowego. Zarazem podawanie czerwiu pszczelego nie powodowało zmian fizjologicznych [Kabała-Dzik i in. 2014, Kędzia i Hołderna-Kędzia 2017].

Czerw trutowy w leczeniu niedożywienia u dzieci

Foisorceanu skoncentrował się natomiast na problemie zaburzeń łaknienia u dzieci. Wiele z nich ok. 1. roku życia je mniej niż dotąd, a wystraszeni rodzice próbują odgadnąć, co stoi za pogorszeniem apetytu potomka. Tymczasem mniejsza ochota na jedzenie jest w tym wieku całkowicie naturalna. Około 12. miesiąca życia tempo wzrostu masy ciała spowalnia (do 2–3 kg na rok), co skutkuje spadkiem zapotrzebowania energetycznego i słabszym apetytem. Gdy jednak dochodzi do niedożywienia, warto udać się z dzieckiem do lekarza i rozważyć odpowiednią terapię.

Z myślą o podobnych przypadkach Foisorceanu wykazał, że czerw trutowy jest skuteczny w leczeniu niedożywienia i może być podawany nawet niemowlętom. U dzieci już po kilku dawkach preparatu obserwowano wzmożone łaknienie, a także przyrost masy ciała, zwiększenie napięcia tkanek i elastyczności skóry oraz zawiązywanie się podskórnej tkanki tłuszczowej.

Czerw trutowy w terapii innych schorzeń

Z roku na rok naukowcy odkrywają kolejne zalety czerwiu trutowego i znajdują dla niego nowe zastosowania. Już w tej chwili wiadomo, że łagodzi on migreny, leczy schorzenia układu pokarmowego i wydalniczego (wrzody żołądka i dwunastnicy, zapalenie jelita, zaparcia, biegunki), choroby przemiany materii (cukrzyca, dna moczanowa, otyłość, niedożywienie) i układu oddechowego (zapalenia oskrzeli, tchawicy, gardła) oraz problemy skórne (trądzik, rozstępy, alergie, trudno gojące się rany i blizny). Spetjanu dodaje do tej listy zapobieganie alergiom, Sołodenko zaś – leczenie mięśniaków, tłuszczaków, nienowotworowego guza sutka, chorób kręgosłupa i niektórych schorzeń stawów.

Czerw trutowy w kosmetyce

Czerw trutowy jest ponadto cenionym produktem kosmetycznym. Z uwagi na wysoką zawartość wolnych aminokwasów, witamin, biopierwiastków i substancji stymulujących podziały komórkowe w tkankach skóry ma działanie odżywcze, wzmacniające, wygładzające i zmiękczające. Stosowanie kremów czy maseczek z homogenatem czerwiu łagodzi negatywny wpływ wolnych rodników, dzięki czemu spłyca zmarszczki oraz zapewnia skórze jędrność i zdrowy blask. W przeciwieństwie do wielu innych kosmetyków, wytwarzanych np. na bazie gliceryny, kosmetyki zawierające wosk pszczeli i homogenat czerwiu pszczelego są bardzo szybko wchłaniane przez skórę i nie pozostawiają „efektu maski”. Działanie wygładzające czerwiu dostrzegają również producenci szamponów i odżywek do włosów, którzy dodają go do rozmaitych kosmetyków pielęgnacyjnych i upiększających.

Stosowanie czerwiu trutowego i przeciwwskazania

Ponieważ czerw trutowy to produkt o szczególnie wysokiej bioaktywności, w trakcie jego stosowania niezwykle ważne jest przestrzeganie zaleceń.

Dawkowanie

Homogenat trutowy można nabyć w postaci mrożonej, mieszanki z miodem, tabletek, granulek, kapsułek bądź nalewek. Najbardziej popularny miód z homogenatem czerwiu trutowego można jeść bezpośrednio ze słoika, dodawać do pieczywa albo napojów. Jeśli chodzi o mrożony homogenat trutowy, przed spożyciem należy go rozmrozić w temperaturze ok. 5°C (najlepiej pozostawić na noc w lodówce), a następnie wycisnąć z opakowania i spożyć. Ogólne zasady stosowania podają, że czerw trutowy przyjmuje się:

• 1 raz dziennie (względnie 2 razy dziennie, dzieląc dawkę dobową na dwie porcje);
• na czczo, ok. 30 minut przed posiłkiem (homogenat najlepiej stosować przed jedzeniem lub kilka godzin po posiłku, aby nie zaburzać równowagi kwasowo-zasadowej w jamie ustnej);
• kładąc go pod język, skąd – z uwagi na znajdujące się tam naczynia krwionośne – jest on najefektywniej absorbowany przez organizm i wchłaniany do krwiobiegu.

Po przyjęciu homogenatu (niezależnie od jego formy) zaleca się chwilowe wstrzymanie przełykania, aby wydłużyć czas jego absorpcji. Po ok. 15–30 minutach, czyli po całkowitym rozpuszczeniu się homogenatu, można spożywać posiłki i pić napoje.

Nie należy przyjmować homogenatu trutowego po godzinie 18.00 i na noc, gdyż działa on pobudzająco, przez co może zakłócać sen. Nie zaleca się także zwiększania dobowej dawki homogenatu w celach leczniczych – w takich sytuacjach terapia trwa dłużej, jednak wciąż obejmuje tę samą dzienną porcję.

Podczas stosowania czerwiu trutowego trzeba pamiętać o robieniu kilku-, kilkunastodniowych przerw. W ich trakcie poprawia się funkcjonowanie organizmu oraz zwiększają się przyswajalność i oddziaływanie przyjętego czerwiu. W przypadku suplementacji profilaktycznej czerw trutowy najlepiej stosować 2–3 razy do roku, w okresach wzmożonego zapotrzebowania na witaminy, białka i mikroelementy. Każdy cykl powinien trwać 2–3 tygodnie, z uwzględnieniem następującego harmonogramu: 10–15 dni stosowania, 5–7 dni przerwy. Natomiast w przypadku leczenia terapię czerwiem trutowym zaleca się przeprowadzać 2–4 razy do roku. W zależności od rodzaju choroby homogenat stosuje się przez 4 tygodnie lub dłużej, a później trzeba zrobić 2–3-tygodniową przerwę.

Przeciwwskazania

Bez uprzedniej konsultacji z lekarzem czerwiu trutowego nie powinni przyjmować pacjenci cierpiący na choroby nadnerczy i ostre choroby zapalne, jak również osoby uczulone na składniki preparatu i te, u których po jego spożyciu wystąpiła reakcja alergiczna.

Czerw pszczeli na świecie

Podczas analizy dostępnych wyników badań naukowych szybko dochodzi się do prostego wniosku: czerw trutowy to zdrowie prosto z natury. Kompleksowo wspiera funkcjonowanie organizmu, pomagając w walce z rozmaitymi chorobami i dolegliwościami. W niektórych rejonach świata ten produkt pszczeli od dawna stosuje się w medycynie ludowej i żywieniu. Tymczasem w europejskim kręgu kulturowym (wyłączając państwa byłego bloku wschodniego) wciąż jest nowością, do której podchodzi się z dużą rezerwą. Są ku temu powody, choć i one z wolna – w obliczu naukowych dowodów na lecznicze działanie czerwiu trutowego – przestają być takie oczywiste.

Kuchnia

Mieszkańcy krajów wschodniej Europy, Azji i Afryki od lat znają dobroczynny wpływ czerwiu pszczelego na zdrowie, a larwy tych owadów są dla nich nie lada rarytasem. Dla dużych, ubogich i cierpiących głód populacji, które żyją na terenach, gdzie warunki klimatyczne nie pozwalają na hodowlę zwierząt i uprawę roślin, częściej jednak stanowią alternatywne źródło białka.

Jak wskazują Wilde i Bąk [2002]: „Dzisiaj czerw pszczeli […] jest chętnie spożywany przez mieszkańców Chin, Wietnamu, Konga, Laosu, Nepalu, Tajlandii i innych krajów Azji i Afryki. […] Dieta taka często jest związana z kulturą i zwyczajami poszczególnych ludów. Zainteresowanie pszczołami jako pokarmem stwierdzono też u amerykańskich Indian i niemieckich dzieci z Dolnej Saksonii. […] W cywilizowanym świecie spożywanie insektów stanowiło tabu przez wiele wieków. […] Amerykanie i Europejczycy większości z nich się brzydzą, darząc jedynie przychylnością larwy owadów lotnych, a szczególnie czerw pszczeli. Dorosłe pszczoły i czerw pszczeli okazały się pokarmem bogatym w białko i nietoksycznym dla człowieka. Dzisiaj w supermarketach amerykańskich i zachodnioeuropejskich na półkach, oprócz miodu, można spotkać czerw pszczeli, przede wszystkim w puszkach. Taki produkt oferują, oprócz chrząszczy, mrówek i pasikoników, również specjalistyczne sklepy, których klientami są smakosze owadów, głównie ludność etniczna”. W Azji, słynącej z nietypowych kulinarnych gustów mieszkańców, larwy można dostać niemal w każdym sklepie spożywczym, w postaci proszków i koncentratów dodawanych do potraw (zup, chleba, warzyw, ciast itp.), jako składnik marynat czy sosów.

Jak zatem widać, niechęć do spożywania owadów jest uwarunkowana kulturowo. Jednak żyjemy obecnie w kulturze globalnej, znacznie łaskawszej wobec tego, co jeszcze niedawno uchodziło za ekstrawagancję. Dziś zjadanie larw pszczelich przestaje dziwić, toteż są one spożywane w najprzeróżniejszych postaciach. Można jeść czerw surowy, gotowany, smażony lub pieczony, sam lub z dodatkami, na ostro lub na słodko. Szczególnym uznaniem cieszą się smażone larwy w panierce, podawane jako dodatek do rozmaitych potraw – chrupiące i bardzo delikatne w smaku, podobno doskonale komponujące się z cebulą i czosnkiem. Jak smakują larwy pszczół? To zależy od odczuć smakowych poszczególnych osób – jedni twierdzą, że larwy przypominają orzechy włoskie lub słonecznik, inni porównują je do krewetek.

Medycyna

Choć jedzenie larw może się wydawać odpychające, warto pamiętać, że czerw pszczeli jest przede wszystkim wysoce bogatą w białko, zdrową i łatwo przyswajalną odżywką.

Sljahov, badający wykorzystanie czerwiu trutowego w medycynie ludowej, podaje, że Macedończycy stosują go najczęściej przy zaparciach i silnych bólach głowy oraz w celu przeciwdziałania rozstępom skórnym u kobiet w ciąży i po porodzie. Według Medy czerw trutowy jest także powszechnie znany wśród mieszkańców Burkina Faso, którzy używają go do leczenia ran, zakażeń dróg moczowych i biegunek oraz uśmierzania bólów w klatce piersiowej, menstruacyjnych i poporodowych czy bólu zębów. Liu donosi, że w Azji, gdzie owady stanowią i lekarstwo, i pokarm, Chińczycy stosują czerw trutowy jako środek antynowotworowy i ochronę przed promieniowaniem jonizującym.

Drobni pszczelarze i lokalni „alchemicy” z Azji, Afryki i niektórych krajów Europy, działający na potrzeby własne, zwykle nie dysponują nowoczesnymi laboratoriami, dlatego też „produkcję” leków zawierających czerw pszczeli prowadzą w warunkach domowych, miksując larwy trutni np. z miodem i mlekiem. Tak przygotowany i uprzednio schłodzony preparat zjadają bezpośrednio, dodają do posiłków lub nakładają na skórę – w zależności od potrzeb i oczekiwanych efektów terapeutycznych.

W bardziej „cywilizowany” sposób działają natomiast rosyjscy, ukraińscy i rumuńscy naukowcy, którzy we współpracy z firmami farmaceutycznymi wypuścili na tamtejsze rynki homogenat czerwiu pszczelego w postaci liofilizowanych tabletek. Swoją drogą, cieszą się one sporą popularnością i są kupowane chętniej niż typowe suplementy diety.

Dostępność czerwiu trutowego w Polsce

W większości krajów Unii Europejskiej, w tym w Polsce, czerw trutowy wciąż pozostaje wyłącznie naukową ciekawostką i nie jest dostępny w powszechnej sprzedaży. Niemniej Wilde i Bąk [2002] zaznaczają, że „duża część ludzi na świecie wciąż poszukuje alternatywnych źródeł białka”, toteż „istnieją […] szanse na wprowadzenie nowego kierunku produkcji w pasiekach polskich. Obecnie jednak na rynku polskim nie znajdziemy gotowych produktów z czerwiu pszczelego, co niewątpliwie jest związane z kulturowymi przyzwyczajeniami kulinarnymi i humanitaryzmem samych pszczelarzy”.

Chociaż w innych rejonach globu czerw pszczeli doceniono już dawno, w Unii Europejskiej największym przeciwnikiem rozwoju tej dziedziny apiterapii wydaje się – poza wspomnianymi zwyczajami kulturowymi i etyką – prawo. Wilde i Bąk [2002] wskazują, że obecnie brakuje przepisów normalizujących czerw pszczeli jako pokarm dla ludzi. Zanim więc homogenat czerwiu w postaci łatwo przyswajalnych tabletek czy zawiesiny albo jako składnik innych produktów spożywczych, medycznych i kosmetycznych znajdzie się na sklepowych półkach, z pewnością minie jeszcze wiele czasu, poświęconego na dogłębne badania naukowe i określanie procedur UE związanych z obróbką i stosowaniem czerwiu trutowego na masową skalę.

---

Literatura

1. Kędzia B., Hołderna-Kędzia E.: 2017, Mniej znane produkty pszczele. Pozyskiwanie, skład, właściwości biologiczne, działanie lecznicze. Wosk pszczeli, czerw trutowy, osyp pszczół, barciak większy, uloterapia, wyd. Sądecki Bartnik, Stróże, s. 58–89.
2. Prabucki J.: 1999, Historia pszczelarstwa. W: Pszczelnictwo, pod red. J. Prabuckiego, Wydawnictwo Promocyjne Albatros, Szczecin, s. 335–371.
3. Wilde J., Bąk B.: Czerw pszczeli – niekonwencjonalne źródło białka zwierzęcego. Biuletyn Naukowy 2002 (18), s. 229–237.
4. Wojtacki M.: 1989, Kit pszczeli (propolis). W: Encyklopedia pszczelarska, pod red. L. Bornusa, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, s. 33.
5. Wyszyńska M., Stojko J., Romaniuk D., Kasprzak M., Brukiewicz P., Partyka M., Szaflarska-Stojko E., Kabała-Dzik A., Kubina R., Stawiarska-Pięta B.: Obserwacje nad osłonowym wpływem DNA czerwiu pszczelego na obraz morfologiczny płodu szczura po narażeniu matek na tetrachlorek węgla. Postępy Fitoterapii 2014 (2), s. 71–75.

Tekst: Ewa Kudłacz-Orciuch
Konsultacja merytoryczna: Maria i Jacek Orciuch

© Gospodarstwo Pszczelarskie Bartnik. Kopiowanie, rozpowszechnianie, przedruk i publikacja w jakiejkolwiek formie do celów komercyjnych i prywatnych, bez zgody autora, są zabronione.